LEGO Parçalarının Malzemeleri

Birkaç yıl öncesine kadar LEGO parçalarının yapıldığı malzemenin adını bile bilmiyordum. Ne yalan söyleyeyim, beni hiç ilgilendirmemişti. Sıradan bir koleksiyoncu olarak, minifigürler, hayvanlar, ve ara sıra aldığım setlerle ilgileniyordum. Yazmaya başladığım zaman, çok severek biriktirdiğim bu oyuncağın malzemesinin ne olduğunu öğrendim. Kısaltması ABS, açılımı Acrylonitrile Butadiene Styrene olan bir malzemeydi. Tüm parçaların bu malzemeyle yapılmadığını anlamak için uzman olmaya gerek yok. Kendi kendime sert plastik-yumuşak plastik diye ayrım yaptım. Birkaç ay önce de, işin bu kadarla bitmediğini öğrendim. Yıllar içinde pek çok farklı malzeme kullanılmış, ve hâlâ kullanılmaya devam ediyor. Bugünün konusu da bu, farklı LEGO parçalarının malzemeleri.

Sayfada olan LEGO Renk Paleti tablosu var ya? Onu hazırlayan arkadaş, Rylie Howerter, renk ve malzeme dendiğinde ilk akla gelen kişi. Ben de bu yazıyı onun araştırmalarından çevirerek yazıyorum. Daha önce katkıda bulunduğu sayfalardan birinde plastik uzmanı olmadığını belirtmiş, yazdıklarında yanlış ya da yanıltıcı bir şey varsa okuyucuların bunu söylemesini rica etmiş. Ben de benzer bir şekilde buna ek yapayım. Kimya bilgim, bu malzemelerin Türkçe’sini yazacak kadar fazla değil. O yüzden internette bulduğum Türkçe karşılıklarını kullanmaya çalıştım. Güvenilir olduğunu düşündüğüm kaynaklardan yararlandıysam da, eğer yanlış bir şey görürseniz lütfen söyleyin.

Evet, eğer hazırsak çeviriye başlayabilir, LEGO parçalarının malzemeleri yazımıza geçebiliriz.

ABS (Acrylonitrile Butadiene Styrene – Akrilonitril Bütadien Stiren)

ABS güçlü ve çizilmeye dayanıklı bir termoplastik, ve 1963’ten beri LEGO parçalarının çoğunluğu bu malzemeyi kullanıyor. LEGO Grubu, ABS granüllerini Bayer, BASF, DSM ve Borg-Warner şirketlerinden temin ediyordu. Hepsinin 2×4 tuğlalarını alışılmadık renk ve kalıplarda test etme geçmişi var. 2004 yılında Bayer’in ABS bölümü Lanxess AG oldu, ve şu sırada Novodur markası altında LEGO Grubuna ABS sağlıyor (Lanxess’in Macrolex boyalarını kullanarak).

HIPS (High Impact Polystyrene – Yüksek Çarpma Dirençli Polistiren)

Polistiren çok dayanıklı bir plastik, ilk çıkan PRIMA ve ızgara ince tuğla parçalarında kullanıldığı gibi, modern zeminlerde de kullanılıyor. Çarpma direncine rağmen kolay kırılabiliyor ve eskidikçe köşeleri beyaza dönme eğilimi gösteriyor (resimdeki yeşil zemin parçası ve kırmızı Minitalia tuğlası gibi). Eski polistiren tuğlaları yere düştüklerinde camsı, tiz bir ses çıkarıyorlar. Sanırım LEGO Grubu gücünü ve esnekliğini arttırmak ve beyazlama efektini azaltmak için artık HIPS’e lastik gibi bir katkı maddesi ekliyor.

CA (Cellulose Acetate – Selüloz Asetat)

CA kısmen sert bir termoplastik (ısıtıldığında yumuşayan, soğutulduğunda sertleşen bir plastik türü). Parlak ve canlı renkler alabiliyor ve şeffaflığı da iyi, ama diğer rengini plastikler kadar uzun süre koruyamıyor. Çoğu (belki de tüm) LEGO CA, Bayer Cellidor’dan gelmeydi. 1949 yılında üretilen ilk LEGO tuğlaları CA’dan yapılmıştı, ve bu Şehir Planı (Town Plan) ve Samsonite dönemlerinde devam etti. Ama CA’nın zaman içinde yamulma eğilimi var, çoğu zaman çok ciddi biçimde. Bu tuğlaların çoğu şekilleri bozulduğu için artık modern tuğlalarla uyumlu değil. LEGO Grubu 1963 civarında ABS’ye geçti, ABD’deki Samsonite anlaşmasının bitmesiyle de 1970’te CA’yı tamamen devre dışı bıraktı.

PE (Polyethylene – Polietilen)

Polietilen gücü, sertliği ve erime noktası düşük olan çok yaygın bir termoplastik. Görece daha esnek olması, onu yapraklar ve bitki sapları gibi ince ve büyük parçaların yapımı için mükemmel kılıyor. Resimde solda olan parçalar yüksek yoğunlukta polietilenden (HDPE), sağdaki iki parça da düşük yoğunlukta polietilenden (LDPE) yapılmış. Yoğunluk ne kadar düşük olursa, parça da o kadar yumuşak oluyor. PE çok yönlü bir plastik – eski LEGO mağazalarında kullanılan taşıma poşetlerinin plastiği LDPE malzemesinden oluşuyordu, ve bazı esnek menteşeli taşıma çantaları da HDPE malzemesini kullanıyor. 2018 yılında, LEGO Grubu uzun vadeli sürdürülebilirlik planlarının bir parçası olarak PE ihtiyaçlarını şeker kamışından elde etmeye başladı (resimdeki küçük yaprak parçaları). Her ne kadar kaynak farklı olsa da, bitmiş ürün, en azından teoride, aynı.

PC (Polycarbonate – Polikarbonat)

Polikarbonat, şeffaflığı çok iyi olan güçlü bir malzeme. Sanırım 1963’te şeffaf olmayan parçalarda CA’nın yerine ABS gelirken, şeffaf olan parçaların yerine de PC geldi. LEGO Grubunun tarihindeki şeffaf parçaların büyük bir bölümü PC’den oluşuyor – ama 2018 civarında LEGO Grubu MABS’a geçti (büyük bir olasılıkla PC BPA kullandığı ve bu da Avrupa Birliği tarafından denetlendiği için). O yüzden şimdi PC sadece menteşe ve eklem parçaları gibi şeffaf olmayan parçalarda kullanılıyor. Şeffaf PC parçaları, başka şeffaf PC parçalarıyla birleştirildiklerinde birbirine yapışma eğilimi gösteriyor, bu yüzden şeffaf bir koni parçasını 4L uzunluğunda bir çubuktan ayırmak çok zor, ve PC minifigürleri sadece nadir ve narin prototipler olarak bulunuyor. LEGO Grubunun kullandığı PC, Lanxess’in Makrolon’u.

MABS (Methyl Methacrylate-Acrylonitrile-Butadiene-Styrene – Metil Metakrilat-Akrilonitril-Butadiyen Stiren)

Standart ABS kadar güçlü olmasa da, bu termoplastiğin yüksek güç ve çarpma dayanıklılığı var. Ama ABS’nin aksine, MABS yüksek şeffaflık sunuyor ve parlak şeffaf renklerle sim efektlerini çok güzel gösteriyor. LEGO Grubu 2018’den bu yana çoğu şeffaf parça için PC yerine MABS kullanıyor. Eski şeffaf parçalardan biraz daha beyazımsı gözükse de, LEGO Grubu malzemeyi rafine etmeye devam ettiği sürece bunun da düzeleceğine inanıyorum.

SAN (Styrene-Acrylonitrile Resin – Stiren-Akrilonitril Reçine)

SAN çoğunlukla pahalı olmayan bardaklarda kullanılan şeffaf, cam gibi bir plastik. Sert ve güçlü, ama zamanla sararabiliyor. Berraklığı onu prizmalar için ideal yapıyor, ve sanırım LEGO Grubu 1970’lerden 1990’ların başına kadar bu malzemeyi taşıtların ön camları için kullandı.

PP (Polypropylene – Polipropilen)

Polipropilen, esnek olmayan bir plastik olsa kolayca kırılabilecek minifigür parçalarında ve çoğu Bionicle silahında kullanılan güçlü ve esnek bir plastik. Plastiğin bu özelliği, onu esnek menteşe parçası olarak kullanmaya çok elverişli kılıyor, resimdeki kitap parçası gibi. Tamamen şeffaf olamadığı için, resimde görülen 48 Şeffaf Yeşil renkli parça, PP olduğu için neredeyse tamamen mat gözüküyor. Bu malzemeyi kullanan şeffaf parçalar bazen eş düz renkleriyle karıştırabiliyor. PP eskidikçe çoğu zaman köşelerden beyazlamaya başlıyor. PP’nin çeşitli uygulamaları var, büyük kovalar, pick-a-brick bardakları, hatta yedek parçaların ve küçük setlerin içinde bulunduğu şeffaf poşetler!

Bakelite (Polyoxybenzylmethylenglycolanhydride – Bakalit ya da Polioksibenzilmetilenglikolanhidrit)*

Bakalit, ticari markalı bir isim ve dünyanın ilk sentetik plastiği. CA ve ABS gibi termoplastiklerin aksine, termoset bir malzeme, yani reçine sertleştikten sonra tekrar şekillenemiyor. Isıya dayanıklı ve esnek değil, bunun yanında çok parlak ve biraz yarı saydam. Bu tuğla parçaları, markayı PRIMA olarak değiştirip polistirene geçmeden önce, 1950-1953 yılları arasında İsveç şirketi Geas Konstharts tarafından üretildi. O zamanlar polistiren büyük bir olasılıkla daha ucuza mal oluyordu ve daha fazla renk seçeneği vardı.

*Bu malzeme, Geas tuğlaları için LEGOsever tarihçilerin üzerinde fikir birliği sağladıkları bir şey. Sınırlı okumalarım, parlak renklerine ve yarı saydamlıklarına bakarak, Catalin ya da Beetle da olabiliceklerini söylüyor.

SEBS (Styrene-Ethylene-Butylene-Styrene – Stiren-Etilen-Bütilen-Stiren)

SEBS, sertleştirme gerekmeden lastik özellikleri taşıyan bir termoplastik. LEGO Grubu bunu araba lastikleri için kullanıyor – ve dünyadaki en büyük araba lastiği üreticisi, kitle olarak değilse bile sayı olarak! Sanırım bu lastikler daha önce stiren-bütadin-stiren (SBS) olarak üretiliyordu, ısıya SEBS kadar dayanıklı olmayan, daha az stabil bir malzeme.

MTPO (Metallocene Thermoplastic Polyolefin – Metalosen Termoplastik Poliolefin)

MTPO, LEGO Grubunun hasar görmeden kıvrılması gereken parçalarda kullandığı, çok yumuşak bir malzeme. Bununla ilgili fazla bilgi bulamamış olsam da, TPO’nun başka bir türü gibi gözüküyor, yani elastomerle karıştırılmış termoplastik.

TPU (Thermoplastic Polyurethane – Termoplastik Poliüretan)

TPU çok güçlü ama elastik bir termoplastik, sürekli esnemenin daha zayıf bir malzemeyi eskiteceği yerlerde kullanmak için ideal. LEGO Grubu bu malzemeyi DOTS ve VIDIYO bantlarında kullanıyor, ama DUPLO köpeklerin kulakları gibi yarı-esnek parçalarda da bulmak mümkün. TPU, MTPO’dan hem daha sert, hem de daha güçlü.

PET (Polyethylene Terephthalate – Polietilen Terefitalat)

Bir çeşit polyester olan PET, su şişeleri için kullanılan çok yönlü bir plastik (bunun yanında kumaş ve elektronik sektörünün de dahil olduğu sayısız kullanım yeri var). LEGO Grubu şu sırada PET’i ısı ile şekillendirilmiş kapaklı kaplarda kullanıyor, Build-a-Minifigure paketleri ve Comic Con promosyonları gibi, ama bir süre set kutularında da kullandı (resimde görüldüğü gibi). Isıyla şekillenmediği zaman kolaylıkla geri dönüşebildiği için, LEGO Grubunun tuğla parçalarını bu plastiği kullanarak üretme projesi var, ama henüz herhangi bir şey piyasaya sürülmedi.

POM (Polyoxymethylene – Polioksimetilen)

Asetal reçinesi olarak da bilinen POM, tıpkı PA gibi yüksek düzeyde sağlamlık ve düşük sürtünme özelliklerine sahip. POM daha bükülebilir olduğu için, kırılmadan hafif esnemesi gereken uzun aks parçaları için çok uygun. LEGO Grubu, en azından saat kayışlarında DuPont’un Delrin plastiğini kullanmış, ama DuPont güncel tedarikçi listelerinde olmadığı için farklı bir şey kullandıklarını varsayıyorum.

PA (Polyamide – Poliamit)

Poliamit, ya da naylon, yüksek çarpmaya dirençli, çok güçlü bir plastik, bu yüzden de bağlantı parçaları ve dişlilerde kullanılıyor – hatta dayanıklılık mükemmel renklendirmeden daha önemli olduğu için LEGO olmayan makine aksamlarında bile. LEGO Grubu 1960’lara kadar naylonu esnek araç bağlantılarında kullandı (resimde sağda gözüken parça), ama bugün bu parçaların çoğu sertleşti ve çok kolay kırılabiliyorlar. 42929 kodlu parça gibi pimli Technic parçalar, çift kalıplı yapılıyor. Tuğla parçası ABS ve pim parçası da PA (bu yüzden de parça tek renk olmasına rağmen Brickset’te “multicombination”, yani karışık renkli diye geçiyor).

İlk setlerde çıkan klipsli ince tuğla (Klasik Uzay setlerinden) bu malzemeyi kullanıyor. Tahminimce günümüzde üretilenler PC malzemesini kullanıyorlardır.

TPEE (Thermoplastic Polyester Elastomer – Termoplastik Polyester Elastomer)

TPEE, hem çok güçlü hem de esnek olan, lastik gibi bir termoplastik. Darbe emiciliği ve kimyasal dayanıklılığı olduğu için, otomotiv sektöründe hortum ve yatak gibi parçalarda kullanılıyor. LEGO Grubu, ilk saat kayışlarında DuPont’un Hytrel’ini kullanıyordu, tıpkı bugün TPU’yu kullandığı gibi. Bu kayışlar zamana da dayanıklı – bazen üzerlerinde beyazımsı bir tabaka oluşuyor, yıkanınca çıkıyor, ama çatlamış ya da kırılmış bir parçaya hiç rastlamadım.

PBT (Polybutylene Terephthalate – Polibütilen Tereftalat)

PBT güçlü ve bükülmeyen bir termoplastik, ısıya dayanıklılığı çok iyi, ve genellikle elektrik parçalarında yalıtıcı olarak kullanılıyor. LEGO Grubu, eski saatlerin halkalarında DuPont’un Crastin malzemesini kullanmıştı.

TP (Thermoplastic Polyester – Termoplastik Polyester)

TP, içinde PET’in de olduğu çok geniş bir malzeme kategorisi. Bu malzemeler güçlü ve çok saydam olabiliyor. LEGO parçaları açısından bakarsak, PC’den daha dayanıklı (dolayısıyla ince ateş parçası kırılmıyor) ve ABS’den daha yumuşak (dolayısıyla ayraç diğer parçalara zarar vermiyor).

Ayraç, aynı şekle sahip daha eski ayraçlardan daha farklı – eğer sert bir yüzeye düşürürseniz, TP’den daha boğuk bir ses çıkıyor. Resimdeki ateş parçası 2022’den, ve eski parçalara göre kesinlikle daha yumuşak. LEGO malzemeleri sayfasında TP malzemesinin örneği şeffaf eğimli peynir parçası, o yüzden ben de bunu kullandım, ama bu yeni plastikten yapılan bir eğimli peynir parçası henüz elimde yok.

Diğer LEGO Malzemeleri

Tabii ki tüm parçalar plastik değil. LEGO Grubu setlerinde metal, kumaş, köpük, lastik bant ve tahta gibi başka malzemeler de kullanıyor. Bu sayede hem oynanılabilirliği arttırıyor, hem de plastiğin tek başına sağlayamadığı doku ve hareketi yakalıyor.

Yeni ve Sürdürülebilir LEGO Malzemeleri

Rylie’nin LEGO malzemeleri ile ilgili araştırması şimdilik bu kadar. Benim de eklemek istediğim birkaç şey var.

Onun da bahsettiği gibi, LEGO Grubu Haziran 2021’de PET kullanarak prototip bir LEGO tuğlası yaptı. Bu, parçaları sürdürülebilir yapma yolundaki adımlardan biriydi. Yaptıkları basın açıklamasına göre, bir litrelik bir PET şişe, 10 tane 2×4 LEGO tuğlası yapmak için yeterli malzemeyi sağlıyordu.

Eylül 2023’te yaptıkları açıklamayla, 300’ün üzerinde malzemeyi test ettiklerini, bunların kiminin başarılı olduğunu (bitki parçalarında kullanılan PE – Polieliten gibi), kiminin de bir potansiyele sahip olmasına rağmen sahip oldukları kalite, güvenlik ve sağlamlık kriterlerini karşılamadığını ya da bıraktıkları karbon ayak izini azaltmadığını söyledi.

PET, bu malzemelerin arasında. İki yıllık test aşamasından sonra, karbon salınımının azalmadığını görmüşler. Basın açıklamasında, bu iki yıl içinde çok şey öğrendiklerini, ve bunları tuğlaların daha sürdürülebilir olması için geliştirecekleri yeni malzemelerde ve keşfedecekleri yeni yollarda kullanacaklarını belirtiyorlar.

Setlerde yavaş yavaş yerini almaya başlayan kâğıt poşetler, PaB (Pick a Brick) duvarından alınan parçaların içine koyulduğu karton kutular, ve hatta çoğumuzun sevmediği yeni CMF ambalajları bu yollardan bazıları olsa gerek. Sanırım setlerin kutuları da bunlara dahil edilebilir. Yeniler, bana eski kutulardan çok daha ince geliyor. Sayfalarındaki açıklamaya göre set kutularının %75’i geri dönüştürülmüş malzemelerden elde ediliyormuş.

Yani PET tuğlalarını hiç görmeyebiliriz (hoş ben bu konuda Rylie ve birkaç koleksiyoncuya güveniyorum), ama ellerindeki imkanlarla LEGO Grubunun eninde sonunda amacına ulaşacağından hiç şüphem yok.

 

Bugünlük bu kadar. Bir sonraki yazıda görüşmek üzere!

 

Resim Kaynakları

Kapak resmi benden. Başlıkların hemen altında yer alan resimler Rylie Howerter’a ait. LEGO PET görseli LEGO Grubuna ait. Bayer, BASF ve Borg Warner prototiplerini gösteren resimle, Bayer CA tuğlalarının resmi FantasticBrick’in sayfasından, yeni kâğıt poşetlerin ve kutuları gösteren resimler Brickset’ten, 42929 kodlu parçanın resmi Brickowl’dan yürütmedir. LEGO Grubunun resmî sayfasındaki malzeme bilgisine de buradan ulaşabilirsiniz.